Tại sao nghệ thuật & văn hóa Phương Tây thịnh hành mốt "cởi đồ"?
Ai mê nghệ thuật, văn học, văn hóa phương Tây thì đều biết rõ mồn một bà con Tây từ xưa đến nay đều mê mẩn chuyện “cởi truồng” và tôn vinh hình thể con người trong trạng thái “tự nhiên như ở nhà”! Nổi bật nhất là thời Hy Lạp cổ đại. Để giải thích tại sao cái “mốt” này lại phổ biến, ta phải lội ngược dòng lịch sử một chút nhé!
Trong văn hóa phương Tây cổ, từ Hy Lạp, La Mã đến thời Phục Hưng, cơ thể con người được xem như đỉnh cao của sự hoàn mỹ. Người Hy Lạp cổ tin rằng cơ thể, đặc biệt là nam giới (và sau này cả nữ giới), là hiện thân của sự cân đối, hài hòa và mạnh mẽ. Họ bị ám ảnh bởi tỷ lệ vàng (golden ratio), nên các bức tượng như của Phidias hay Michelangelo sau này đều khoe cơ bắp, đường nét hoàn hảo, kiểu “nhìn là muốn đi gym ngay”. Khỏa thân trong nghệ thuật là cách để khoe cái đẹp lý tưởng này, không cần quần áo “che mất view”!
Với người Hy Lạp cổ, cơ thể nam giới cởi truồng là biểu tượng của sức mạnh, anh hùng và cả sự “cao cấp” về xã hội. Các bức tượng như Discobolus (Người ném đĩa) hay David của Michelangelo (dù là thời Phục Hưng) đều không mặc gì để nhấn mạnh vẻ đẹp thuần khiết, không bị vải vóc làm lu mờ.
Người La Mã “copy-paste” nhiều từ Hy Lạp, nhưng họ thêm thắt chút thực dụng. Tượng khỏa thân của họ thường là thần thánh, hoàng đế, hay chiến binh, để nói rằng: “Nhìn cơ thể hoàn hảo này đi, chúng ta là đỉnh của đỉnh!”.
Đến thời Phục Hưng, các nghệ sĩ như Michelangelo hay Raphael “hâm nóng” lại lý tưởng Hy Lạp, xem cơ thể khỏa thân là cách để tôn vinh Chúa, vì con người là “tác phẩm” do Chúa tạo ra. Tranh The Birth of Venus của Botticelli hay tượng David là minh chứng rõ ràng.
Trong tư tưởng phương Tây, quần áo thường bị xem là “mặt nạ” che giấu con người thật. Cởi truồng, theo nghĩa bóng, là bộc lộ sự thật, sự thuần khiết. Người Hy Lạp cổ dùng khỏa thân để thể hiện sophrosyne (sự tự chủ, cân bằng), còn thời Phục Hưng thì khỏa thân tượng trưng cho sự trở về với thiên nhiên, với cái đẹp nguyên sơ.
Trong thần thoại và tôn giáo, các vị thần như Apollo, Venus hay Hercules thường được vẽ/tạc khỏa thân để nhấn mạnh sự bất tử, quyền năng. Nếu mặc quần áo, liệu có ai tin họ là thần? Chắc chắn không “oách” bằng!
Khỏa thân không chỉ là “cởi đồ” mà còn là cách để nghệ sĩ gửi gắm thông điệp về sự hoàn hảo, vượt qua giới hạn phàm tục. Một anh hùng cởi truồng chiến đấu với quái vật trông “ngầu” hơn là mặc áo giáp kín mít, đúng không?
Không chỉ trong nghệ thuật, mà đời sống thực cũng góp phần tạo nên “trend” khỏa thân này. Ở Hy Lạp cổ, các vận động viên thi đấu và tập luyện đều cởi truồng trong gymnasium (nghĩa gốc là “nơi cởi truồng”). Điều này không chỉ để khoe body mà còn là cách khẳng định đẳng cấp xã hội (chỉ công dân nam giàu có mới được tham gia). Sang La Mã, các nhà tắm công cộng (thermae) cũng là nơi mọi người thoải mái “thả rông”, biến khỏa thân thành chuyện bình thường.
Nhiều nghi lễ cổ đại, từ Hy Lạp đến các nền văn hóa phương Tây khác, dùng khỏa thân như biểu tượng của sự tái sinh, chuyển giao giai đoạn (như lễ trưởng thành). Ví dụ, trong các nghi lễ Dionysus, mọi người “cởi đồ” để hòa mình vào thiên nhiên và thần linh.
Thời Hy Lạp
Có một bức tranh siêu xịn vẽ trên cái cốc đất sét bởi một họa sĩ có biệt danh là “Thợ Đúc” từ đầu thế kỷ thứ 5 trước Công nguyên. Đúng như cái tên “ngầu lòi” của ông, mặt ngoài của cái cốc (mà người Hy Lạp cổ gọi là kylix, nghe sang chảnh chưa!) vẽ cảnh bên trong một xưởng đúc đồng, nơi mấy anh thợ kim loại đang hì hục làm việc để tạo ra tượng và đủ thứ đồ khác. Trong xưởng, hai bức tượng gần xong đang được các anh thợ bận rộn chăm chút. Một bức thì chưa gắn đầu, cái đầu còn nằm lăn lóc dưới đất, tư thế của nó kiểu “chắc chắn là vận động viên rồi, không lẫn đi đâu được”. Bức thứ hai là một chiến binh oai phong, to hơn người thật, đang sải bước đầy kiêu hãnh với mũ giáp, giáo và khiên sáng loáng – đúng chuẩn anh hùng “chất hơn nước cất”! Nhưng mà khoan, ngoài bộ giáp của anh chiến binh, cả hai bức tượng đều… không mặc gì! Và không chỉ tượng đâu, ba anh thợ rèn trong xưởng cũng “tự nhiên như ở nhà” – cởi truồng luôn! Hai anh thợ trần như nhộng, một anh còn ngồi xổm thổi lửa, đang cặm cụi chăm lò để nung chảy kim loại. Nhiệt độ nóng chảy của đồng là khoảng 900°C, trời ơi, làm việc trong cái nóng đó mà không có đồ bảo hộ? Can đảm hay là liều mạng đây? Anh thợ trần thứ ba thì đang miệt mài đánh bóng… vùng “nhạy cảm” của bức tượng chiến binh. Trong khi đó, mấy người khác trong cảnh lại có quần áo đàng hoàng: hai anh thợ đồng mặc khăn quấn quanh hông, còn hai ông khách to con đứng xem thì khoác áo choàng dài bay bay, kiểu “ta đây chỉ đến ngó cho vui”.
Cảnh này làm người ta tò mò muốn “đào” thêm về chuyện “cởi truồng” của người Hy Lạp. Rõ ràng là hai bức tượng trong xưởng đều không mặc gì, gợi ý rằng ở Hy Lạp cổ, các anh chàng mạnh mẽ, anh hùng thường được vẽ kiểu “tự do như gió”. Nhưng mà, nghệ thuật có giống đời thật không? Liệu bức tượng vận động viên cởi truồng kia có nghĩa là ở Hy Lạp cổ, các vận động viên thi đấu… không mặc gì thật? Còn anh chiến binh trần trụi, liệu có phải các chiến binh ra trận chỉ khoác giáp mà để “cửa sau” hớ hênh? Rồi tại sao trong cảnh này, người thì mặc đồ, người thì không? Để hiểu được bức tranh này và cả kho tàng nghệ thuật Hy Lạp – La Mã, phải đối mặt với một sự thật: cơ thể nam giới không mặc gì là một biểu tượng “đỉnh của chóp” trong văn hóa Hy Lạp cổ!
Các học giả thì đau đầu tìm câu trả lời chắc chắn. Sự thật là chuyện “cởi truồng” của đàn ông Hy Lạp, cả trong nghệ thuật lẫn đời thực, phức tạp như plot phim Hollywood. Trong nghệ thuật Hy Lạp, đàn ông làm đủ thứ mà không cần quần áo: từ chuyện hiển nhiên (tắm rửa, bơi lội), đến chuyện đau đớn (cưỡi ngựa, ôi chao!), đến chuyện nghe mà toát mồ hôi (đánh trận). Từ anh công nhân “lao động là vinh quang” đi thu hoạch ô liu, đào đất sét, đến các anh hùng, thần thánh trong thần thoại, ai cũng cởi truồng mà chiến đấu, yêu đương, hay than khóc – dù có mặc giáp thì phần “nhạy cảm” vẫn… lồ lộ!
Nghệ thuật Hy Lạp có đủ loại “cởi truồng”. Anh hùng và vận động viên chuẩn mực thì lúc nào cũng “mát mẻ”, không bị kích thích và… “khiêm tốn” về kích cỡ. Nhưng bên cạnh đó, các bình rượu lại đầy những cảnh nóng bỏng, đúng kiểu “bán chạy” ở các tiệm lưu niệm ở Athens ngày nay. Những hình ảnh “mặn mà” này hợp với các bữa tiệc rượu sang chảnh, nơi mọi thứ dễ trở nên ồn ào và “hư hỏng” khi đêm về khuya. Mặt tối của dục vọng Hy Lạp còn được thể hiện qua các satyr – mấy anh chàng thần rừng với tai và đuôi ngựa, lúc nào cũng “sẵn sàng” đuổi theo “con mồi” trong các bữa tiệc cuồng nhiệt của thần Dionysus.
Người Hy Lạp xem “cậu nhỏ” trong trạng thái “hùng dũng” là một thứ quyền lực đáng sợ. Ở Athens, bạn sẽ thấy những cột đá herm kỳ lạ ở ngã tư, với đầu là thần Hermes và phần thân là… “cậu nhỏ” dựng đứng! Người ta tin mấy cột này có khả năng xua đuổi ma quỷ. Có lần, anh chàng “bad boy” Alcibiades bị cáo buộc say xỉn rồi đi đập phá “phần nhạy cảm” của các cột herm này. Hành động “phản thần” này bị coi là xúc phạm thần linh, khiến cả thành phố xôn xao và Alcibiades bị gọi về từ một chiến dịch quân sự quan trọng!
Học giả Eva Keuls gọi văn hóa Hy Lạp là “Vương quốc của Cậu Nhỏ” trong cuốn sách của bà, và quả thật, người Athens thời xưa chắc chắn bị “bao vây” bởi hình ảnh “cậu nhỏ” đủ kiểu. Rõ ràng, cơ thể không mặc đồ trong nghệ thuật Hy Lạp mang nhiều ý nghĩa tùy ngữ cảnh. Nhưng đừng vội nghĩ người Hy Lạp sống kiểu nudist nhé! Chắc chắn lính không ra trận trần truồng, thợ không đứng cạnh lò nung mà “phong phanh”, và nông dân không cày ruộng trong “bộ đồ Adam”. Nghĩa là, nghệ thuật Hy Lạp không hoàn toàn phản ánh đời thực.
Trong nghệ thuật Hy Lạp, “cởi truồng” còn mang nghĩa “đã chết” hoặc “thua trận”, giống như ở nhiều nền văn hóa Đông Địa Trung Hải. Trong Iliad, có cảnh kinh dị về chó và chim rỉa xác người chết, và vài bình gốm Hy Lạp vẽ chim mổ vào vùng kín của các chiến binh bại trận. Thần thánh và anh hùng cũng hay được vẽ cởi truồng, và “cởi truồng” đôi khi mang tính bảo vệ, như biểu tượng của sức mạnh nguyên sơ. Cảnh “nude nóng bỏng” thì khỏi nói, luôn là “best-seller” trong văn hóa đại chúng.
Nhưng có một kiểu “cởi truồng” rất đặc trưng của Hy Lạp, gọi là civic nudity (tạm dịch: “cởi truồng văn minh”). Đây là chuyện các anh chàng tập thể dục không mặc đồ trong phòng gym, và nó phản ánh một thói quen có thật! Chỉ có công dân nam thuộc tầng lớp cao mới được tham gia, và việc tập luyện cũng như thi đấu đều… không mặc gì. Phòng gym còn là nơi đầy “sức nóng” với các mối quan hệ “tình thương mến thương” được khuyến khích.
Thể thao ở Hy Lạp cực kỳ phổ biến, từ chạy bộ, vật lộn, đến đua ngựa, nhưng chỉ dành cho một nhóm nhỏ công dân nam giàu có. Dân nghèo bận cày cuốc, làm gì có thời gian đến phòng gym hay đi thi Olympic? Vậy nên, thể thao trở thành biểu tượng của tầng lớp thượng lưu. Từ “gymnasium” bắt nguồn từ "gym", nghĩa là “trần truồng” – đúng nghĩa là “phòng cởi truồng”!
Tại sao lại cởi truồng khi tập? Câu hỏi khó như hỏi “tại sao trà sữa ngon?”. Các tài liệu cổ không nói rõ, nhưng có lẽ vì nó được xem là “văn minh”. Hình ảnh sớm nhất về “cởi truồng” là các tượng đồng nhỏ ở Crete và Peloponnese, có lẽ liên quan đến lễ trưởng thành của thanh niên. Những nghi lễ này thường yêu cầu “trần như nhộng” để đánh dấu sự chuyển giao giai đoạn đặc biệt.
Nhà sử học Paul Christesen đưa ra ý kiến rằng tập gym cởi truồng giúp tăng sự gắn kết giữa các công dân nam, tạo ra một “đẳng cấp” riêng với làn da rám nắng “chuẩn gu”. Các anh công dân “rám đen” (melampygos) được xem là mạnh mẽ, còn “trắng trẻo” (leukopygos) thì bị coi là yếu đuối. Nhưng câu chuyện ở cái cốc kylix lại làm rối thêm: hai ông khách mặc áo choàng đầy đủ, mang theo chai dầu và dụng cụ gym, trong khi thợ rèn lại cởi truồng. Liệu họa sĩ đang “troll” hay muốn nói gì? Có phải ông muốn “nâng tầm” thợ rèn lên hàng công dân, hay chỉ là trò đùa cho các quý ông nhậu nhẹt cười vui?
Một yếu tố quan trọng nữa là phòng gym Hy Lạp không chỉ để tập thể dục, mà còn là “vibes” tình cảm. Các mối quan hệ “thầy trò” giữa đàn ông trưởng thành và thiếu niên được khuyến khích, như một phần của việc giáo dục. Ở Crete, có tượng đồng từ thế kỷ 8 TCN vẽ hai người đàn ông nắm tay, rõ ràng đang “say mê”. Điều này cho thấy “tình yêu” giữa các chàng trai là một phần của văn hóa thể thao, giúp gắn kết cộng đồng.
Tóm lại, hình tượng chàng trai cởi truồng trong nghệ thuật Hy Lạp không đơn giản là “đẹp thì vẽ”. Nó bắt nguồn từ việc thể thao chỉ dành cho giới thượng lưu, khiến cơ thể nam giới trở thành biểu tượng của quyền lực. Hơn nữa, vẻ đẹp lý tưởng là cậu thiếu niên mới lớn, vì các quý ông được khuyến khích “yêu” các cậu để dạy dỗ thành công dân tốt. Dễ hiểu thôi: chàng trai cởi truồng là “hot boy” thời bấy giờ, vừa sexy vừa quyền lực – mà cái gì sexy thì luôn “cháy hàng”!
Khỏa thân thời Phục Hưng
Khi châu Âu “tái sinh” (Phục Hưng - khoảng thế kỷ 14-17), các nghệ sĩ lấy cảm hứng từ Hy Lạp – La Mã, nên khỏa thân lại “lên ngôi”. Có thể nói, đến thời Phục Hưng là lúc “mốt cởi truồng” trong nghệ thuật phương Tây được “hâm nóng” lên một tầm cao mới. Còn những thời kỳ sau đó thì cứ như sóng ngầm, lúc trồi lúc lặn nhưng vẫn “hot”!
Phục Hưng, đúng như cái tên (Renaissance nghĩa là “tái sinh”), là thời kỳ châu Âu “quay xe” nhìn lại thời Hy Lạp – La Mã, kiểu “ôi, mấy ông cổ đại đỉnh quá, mình phải học theo!”. Các nghệ sĩ thời này mê mẩn cơ thể con người, xem nó như kiệt tác của tạo hóa (hoặc của Chúa, vì thời này tôn giáo vẫn “chiếm sóng” mạnh). Khỏa thân trong nghệ thuật trở thành cách để khoe rằng: “Nhìn này, con người đẹp thế nào, đúng là tác phẩm của Thượng đế!”
Các nghệ sĩ như Michelangelo, Raphael, hay Botticelli “chơi lớn” với những bức tượng và tranh khỏa thân. Tượng David của Michelangelo là ví dụ điển hình: một anh chàng cao to, cơ bắp cuồn cuộn, không mặc gì để khoe tỷ lệ hoàn hảo, đúng chuẩn “body goals” thời bấy giờ. Hay như The Birth of Venus của Botticelli, nàng Venus trồi lên từ biển, nude 100%, vừa gợi cảm vừa thần thánh.
Dù đây là thời Công giáo thống trị, khỏa thân không bị cấm mà còn được ủng hộ trong nghệ thuật tôn giáo. Cơ thể con người được xem là hình ảnh của Chúa, nên vẽ/tạc khỏa thân là cách để ca ngợi sự sáng tạo thần thánh. Ví dụ, trong Nhà nguyện Sistine, Michelangelo vẽ cả tá nhân vật không mặc gì, từ Adam, Eva đến các vị thánh, để nhấn mạnh sự thuần khiết và linh thiêng.
Các nghệ sĩ Phục Hưng “đào” lại các tác phẩm Hy Lạp – La Mã, nghiên cứu tượng cổ như Laocoön hay Apollo Belvedere. Họ mê mẩn cách người cổ đại dùng khỏa thân để thể hiện sức mạnh, vẻ đẹp, và sự tự do, nên “bê” luôn vào tranh và tượng. Phòng gym Hy Lạp xưa thì cởi truồng, còn phòng vẽ của Phục Hưng thì đầy mô hình nude để học vẽ giải phẫu!
Phục Hưng là thời của chủ nghĩa nhân văn (humanism), đặt con người làm trung tâm. Khỏa thân trong nghệ thuật là cách để nói: “Con người là số 1, đẹp cả thể xác lẫn tâm hồn, không cần áo quần làm gì!”.
Nhưng không phải ai cũng “vỗ tay” cho khỏa thân. Giáo hội đôi lúc nhăn nhó, kiểu “Ơ, nude nhiều quá, phản cảm!”. Sau này, một số bức tranh của Michelangelo bị buộc vẽ thêm… khăn che “chỗ nhạy cảm” (như trong Ngày phán xét cuối cùng), làm các nghệ sĩ phải “cười ra nước mắt”.
Sau Phục Hưng (thế kỷ 17 trở đi): Khỏa thân “lên xuống thất thường”
Sau thời Phục Hưng, khỏa thân trong nghệ thuật phương Tây không còn “đỉnh cao” như trước, nhưng vẫn là một chủ đề “hot” với nhiều biến tấu tùy thời đại và bối cảnh. Cùng xem nào!
Thời Baroque và Rococo (thế kỷ 17-18), nghệ thuật thời này vẫn yêu khỏa thân, nhưng theo kiểu “drama” hơn. Các họa sĩ như Peter Paul Rubens hay François Boucher vẽ những thân hình mũm mĩm, gợi cảm, thường là các nữ thần hay quý cô trong tư thế “hờ hững”. Khỏa thân không còn chỉ để tôn vinh lý tưởng mà còn để “thả thính” cảm xúc, thêm chút lãng mạn, thậm chí hơi “mặn mà”. Ví dụ, tranh Leda and the Swan của Rubens, vừa thần thoại vừa sexy, đúng kiểu “nhìn là muốn đỏ mặt”!
Thời Cổ điển mới (Neoclassicism, cuối thế kỷ 18 – đầu 19), lại một lần nữa, người ta “quay xe” về Hy Lạp – La Mã. Các họa sĩ như Jacques-Louis David vẽ khỏa thân để gợi lại sự nghiêm trang, anh hùng. Tượng Psyche Revived by Cupid’s Kiss của Canova là một ví dụ, vừa lãng mạn vừa giữ được vẻ “cao sang” của khỏa thân cổ điển.
Thế kỷ 19 là của Thực tế và Ấn tượng. Đến đây, khỏa thân bắt đầu gây tranh cãi. Một số họa sĩ như Édouard Manet với bức Olympia (1863) vẽ một cô gái khỏa thân, nhưng không phải nữ thần mà là… gái làng chơi, làm cả Paris “sốc óc” vì quá chân thực. Khỏa thân không còn là lý tưởng thần thánh mà trở thành cách để “troll” xã hội, đặt câu hỏi về đạo đức và cái đẹp.
Sang thế kỷ 20 và thời hiện đại, khỏa thân vẫn “sống khỏe” trong nghệ thuật hiện đại, nhưng đa dạng hơn. Từ những bức tranh trừu tượng của Picasso, nơi cơ thể bị bẻ cong méo mó, đến các tác phẩm của Lucian Freud với thân hình chân thực, đầy “drama” của mỡ và da. Khỏa thân giờ đây không chỉ để khoe đẹp mà còn để khám phá tâm lý, bản sắc, và cả những góc tối của con người.
Tại sao khỏa thân “trụ vững” qua các thời kỳ, đặc biệt ở Phương Tây?
Dù ở thời nào, cơ thể khỏa thân cũng là cách trực tiếp nhất để nói về con người – từ vẻ đẹp, sức mạnh, đến dục vọng, sự mong manh. Không cần lời, chỉ cần một bức tượng nude là đủ truyền tải cả tá thông điệp! Cơ thể là "ngôn ngữ" vạn năng mà.
Hơn nữa, Phương Tây luôn nhìn lại Hy Lạp – La Mã như “cái nôi” văn minh. Khỏa thân là sợi dây kết nối với lý tưởng cổ đại, nên mỗi khi muốn “làm mới” văn hóa, người ta lại lôi khỏa thân ra để “khoe”.
Khỏa thân luôn thu hút ánh nhìn, từ thời Hy Lạp đến giờ. Nó vừa đẹp, vừa gợi cảm, vừa có thể làm người xem “ngượng chín mặt”, nên nghệ sĩ nào mà không muốn dùng để “câu view” chứ? Khỏa thân cho phép nghệ sĩ phô diễn kỹ thuật, từ cách vẽ cơ bắp, ánh sáng, đến biểu cảm. Vẽ một cơ thể nude mà đẹp thì đúng là “đỉnh của chóp” trong nghề!
Nhưng có phải lúc nào cũng “ok”?
Không hẳn! Tùy thời đại, khỏa thân có thể bị phản đối. Thời Trung Cổ, Giáo hội từng “nhăn mặt” với nude vì cho là “tội lỗi”. Đến thế kỷ 19, tầng lớp trung lưu bắt đầu thấy khỏa thân “kém sang”, nên nghệ sĩ phải “che che đậy đậy” bằng cách gọi nhân vật là “nữ thần” hay “anh hùng” để hợp thức hóa. Ngày nay, khỏa thân vẫn gây tranh cãi, đặc biệt khi liên quan đến giới tính, quyền lực, hay cái nhìn “vật thể hóa” (objectification).
Tóm lại, khỏa thân trong nghệ thuật phương Tây “trụ vững” vì nó không chỉ là chuyện cởi đồ, mà là một “ngôn ngữ” mạnh mẽ để nói về cái đẹp, quyền lực, và bản chất con người. Từ Hy Lạp cổ, qua Phục Hưng, đến hiện đại, cứ mỗi lần nghệ sĩ muốn “chơi lớn” là lại lôi khỏa thân ra, kiểu “Cởi đi! Nói đi! Đừng sợ, đừng ngại!”
Nhận xét
Đăng nhận xét