UBI – Giải pháp kinh tế cho một thế giới KHÔNG còn Việc làm?

Với sự phát triển nhanh chóng của AI, dẫn đến mất việc làm hàng loạt và thay đổi kinh tế, những cuộc tranh luận toàn cầu về tương lai lao động và lối thoát cho con người đang nóng bỏng hơn bao giờ hết. Trong đó, Universal Basic Income (UBI) được xem là một giải pháp tiềm năng, một bảo hiểm kinh tế cho nhân loại, nhưng cũng gây tranh cãi. Dựa trên các nguồn từ báo chí, nghiên cứu và thảo luận trên X gần đây, tôi sẽ tổng hợp lại một số quan điểm thú vị để bạn có một góc nhìn đa chiều về ý tưởng này.

Trong số các bài báo nổi bật, LSE Business Review (2025) cho rằng UBI là "Hợp Đồng Xã Hội Mới" để đối phó với bất bình đẳng từ AI. Ý tưởng này được hỗ trợ từ một số lãnh đạo AI như Geoffrey Hinton, cha đẻ AI, người dự đoán thất nghiệp tăng vọt do AI thay thế lao động, và kêu gọi UBI để phân phối lợi ích từ năng suất AI. AI sẽ gây mất việc làm rộng rãi, tăng bất bình đẳng lương và an ninh việc làm. UBI có thể là giải pháp đảm bảo thu nhập cho mọi người, giảm áp lực xã hội và cho phép con người tập trung vào sáng tạo thay vì sinh tồn. Quan điểm này coi UBI như một "cầu nối" đến nền kinh tế phong phú hơn. Trước rất nhiều thảo luận trên X chủ yếu lo ngại "thất nghiệp hàng loạt" và UBI như "lá chắn", Hinton cảnh báo AI sẽ làm giàu người giàu hơn (Business Insider).

Forbes (2025) lại ví UBI như công cụ kinh doanh trong Kỷ Nguyên AI, để tăng năng suất và tiêu dùng. Elon Musk (trong bài đăng trên X) dự đoán AI dẫn đến "universal high income" thay vì chỉ cơ bản, vì AI làm mọi thứ tốt hơn con người, khiến lao động trở nên lỗi thời. Quan điểm này phê phán ý kiến UBI "không khả thi tài chính" là lỗi thời, vì AI tạo ra năng suất khổng lồ (McKinsey). UBI sẽ duy trì nhu cầu tiêu dùng, ngăn chặn suy thoái kinh tế khi AI loại bỏ việc làm, và chuyển xã hội sang "Post-Work" (Hậu việt làm) với mặt bằng thu nhập cao hơn (universal high income).

Bài báo trên Frontiers in AI (2025) nói UBI là "Bạo Lực Biểu Tượng" từ giới tinh hoa công nghệ. Họ làm Phân tích Bourdieu về cách UBI từ "AI elites" (giới tinh hoa AI) che giấu sự bất công. Họ chỉ ra UBI được các lãnh đạo AI (như Sam Altman) ủng hộ không phải để giải quyết bất bình đẳng, mà để "xoa dịu" công chúng, duy trì quyền lực và lợi nhuận của họ. Nó có thể củng cố khoảng cách giàu nghèo, biến xã hội thành "lãnh chúa và nông nô" mà không thay đổi cấu trúc quyền lực.

Codie Sanchez (trên X, 2025) cho rằng sở hữu tài sản quan trọng hơn UBI: Cuộc Chạy Đua Chống Lại "Sự Vô Liên Quan". Codie viết: "Chúng ta đang trong cuộc đua sở hữu tài sản toàn cầu để chống lại sự vô liên quan từ AI." UBI chỉ là "mạng lưới an toàn" tạm thời; để tránh bị AI làm "vô dụng", con người cần sở hữu tài sản hạn chế như bất động sản, doanh nghiệp, trung tâm dữ liệu. Nếu không, AI sẽ tạo bong bóng tài sản và xã hội phân tầng cực đoan.

Dario Amodei (nhà sáng lập và CEO của Anthropic, nổi tiếng với tài "tiên tri") và Andrew Kang (trên X) phát biểu: "UBI là Không Thể Trì Hoãn, vì nguy cơ suy thoái toàn cầu từ thất nghiệp do AI". Họ dự báo AGI và robot thay thế lao động, buộc phải có UBI để tránh "cyberpunk" scenario (kịch bản thế giới tương lai trong vòng xoáy bần cùng + công nghệ cao) với nghèo đói hàng loạt vào 2030-2035. AI có thể thay thế 50% việc làm entry-level và văn phòng trong 5 năm tới, dẫn đến thất nghiệp 20% và suy thoái nếu không có UBI. Dario cho rằng cần đánh thuế trên AI (như "Agentic AI tax") để tài trợ, vì lợi nhuận AI tập trung vào ít người, sẽ gây chết chóc hàng loạt nếu không hành động ngay.

Một quan điểm độc đáo khác tới từ DrJU (trên X) phê phán tiền tệ và thị trường. Người này cho rằng không có giải pháp đơn giản. DrJU viết: "Tiền là token phối hợp; UBI là cách giữ tín hiệu, nhưng không phải giải pháp hoàn hảo." UBI chỉ "đỡ" tín hiệu thị trường khi lương biến mất, nhưng loại bỏ tiền tệ có thể làm sụp đổ hệ thống phối hợp xã hội. Không có câu trả lời dễ dàng; nên DrJU cho rằng cần tìm tín hiệu thay thế, vì mô hình xã hội mất hàng ngàn năm để hình thành.

UBI cũng là một chủ đề tranh luận sôi nổi trong giới học thuật, với các quan điểm từ ủng hộ mạnh mẽ đến phê phán gay gắt. Các học giả từ kinh tế học, triết học và chính sách công đã phân tích UBI dựa trên dữ liệu thí điểm, mô hình kinh tế và lập luận đạo đức.

Phe ủng hộ, như Abhijit Banerjee và Esther Duflo (Nobel Kinh tế 2019, MIT), cho rằng UBI không làm người nhận "lười biếng" như nhiều nhà kinh tế lo ngại; dữ liệu từ các chương trình toàn cầu (như thí điểm ở Kenya, Phần Lan) cho thấy người nhận vẫn làm việc, thậm chí tăng năng suất và cải thiện sức khỏe. Họ lập luận UBI là cách phân phối lợi ích từ tăng trưởng kinh tế, giảm nghèo mà không cần quan liêu.

Juliana Bidadanure (Stanford University, nhà triết học và chính sách) cũng nói UBI là "sàn nhà" thay vì "lưới an toàn", giúp mọi người xây dựng cuộc sống mà không lo kiểm tra điều kiện. Lợi ích lớn nhất là giảm nghèo, bất bình đẳng và cải thiện sức khỏe tâm thần; tính khả thi là thách thức chính, nhưng không phải chi phí nếu thiết kế tốt.

Milton Friedman (Nobel Kinh tế 1976, Chicago School) và Charles Murray (nhà lý thuyết theo chủ nghĩa tự do) ủng hộ "Negative Income Tax" (biến thể UBI) để giảm quan liêu và khuyến khích làm việc; Murray đề xuất $10k/năm để thay thế các chương trình phúc lợi khác, giúp giảm quan liêu và tăng tự do cá nhân.

Phe phê phán có Jeffrey Miron (Harvard University, nhà kinh tế học) cho rằng thêm UBI vào các chương trình phúc lợi hiện tại là "điên rồ", dẫn đến khủng hoảng nợ chưa từng thấy; ưu tiên thay thế hoàn toàn để tránh lạm phát và giảm động lực làm việc.

Robert Greenstein (Center on Budget and Policy Priorities) và Hilary Hoynes (UC Berkeley) thì thấy UBI quá đắt đỏ (có thể tốn 3-4% GDP), kém hiệu quả so với chương trình nhắm mục tiêu; có thể tạo "bẫy nghèo" và làm suy yếu hệ thống phúc lợi hiện tại, tăng bất bình đẳng nếu không tài trợ đúng cách.

Jonathan Turley (George Washington University, luật và chính sách) nhận thấy các nghiên cứu mới (2025) cho thấy UBI không mang lại lợi ích dài hạn như dự đoán, chẳng hạn như cải thiện sức khỏe hoặc giáo dục; có thể khuyến khích phụ thuộc và làm chậm tăng trưởng kinh tế.

Phe trung lập như Matt Zwolinski (University of San Diego, triết học) phát biểu UBI có lợi ích đạo đức (tăng tự do, giảm nghèo) nhưng yếu điểm kinh tế (chi phí cao, rủi ro lạm dụng); cần cân nhắc thay thế hoặc bổ sung cho hệ thống hiện tại, không phải giải pháp toàn diện.

Doug MacKay và Fabian Wendt (UNC Chapel Hill, chính sách và triết học) thì cho rằng UBI giảm nghèo và quan liêu, nhưng có thể không khả thi ở mức cao; ủng hộ thí điểm để đánh giá, nhấn mạnh tính "không điều kiện" giúp tránh kỳ thị xã hội.

Các nhà nghiên cứu từ LSE và IES nêu dữ liệu thí điểm cho thấy lợi ích sức khỏe và giảm nghèo, nhưng chi phí cao và rủi ro giảm động lực làm việc; đề xuất UBI kết hợp với đào tạo việc làm để cân bằng.

Nói chung, quan điểm học thuật về UBI đang chuyển dịch tích cực hơn nhờ dữ liệu từ đại dịch COVID-19 và AI.

Có một quan điểm mà tôi rất thích. Trunks (trên X) nêu ý tưởng UBI như "Contingency" (kế hoạch dự phòng hoặc biện pháp ứng phó) từ AI lành tính để chuyển đổi sang xã hội Post-Work. Trunks viết: "Chúng ta đang hướng tới xã hội post-work; thế hệ tương lai sẽ thấy cuộc sống không chỉ là làm việc và nộp thuế." Quan điểm này mô tả UBI như một "kế hoạch dự phòng" được triển khai bởi AI lành tính (benevolent AI), nhằm hỗ trợ chuyển đổi xã hội sang mô hình "post-work". Trong bối cảnh AI thống trị, công việc truyền thống trở nên lỗi thời, và UBI trở thành công cụ đảm bảo sự ổn định kinh tế, cho phép con người tập trung vào sáng tạo, khám phá và phát triển bản thân thay vì lao động bắt buộc. Quan điểm này xuất phát từ các thảo luận lạc quan về tương lai AI, nhấn mạnh rằng AI không chỉ gây thất nghiệp mà còn tạo ra sự phong phú đủ để hỗ trợ toàn xã hội.

AI Lành Tính là AI tiên tiến (như AGI hoặc ASI – Artificial Superintelligence) có thể dự đoán và tự động triển khai UBI như một biện pháp khẩn cấp để tránh hỗn loạn xã hội khi thất nghiệp hàng loạt xảy ra. AI "lành tính" ở đây nghĩa là AI được thiết kế để ưu tiên lợi ích nhân loại, không phải lợi nhuận cá nhân. AI không chỉ tự động hóa mà còn dự đoán hậu quả xã hội, tạo dự phòng như UBI qua blockchain hoặc phân phối trực tiếp (ví dụ: token hóa cổ phần của các công ty AI). Điều này đòi hỏi AI được thiết kế "lành tính" để tránh lạm dụng quyền lực. Ví dụ, nếu AI tự động hóa hầu hết công việc, nó có thể phân phối tài nguyên qua UBI (hoặc biến thể như Universal High Income – UHI - Thu nhập Cao Phổ quát) để duy trì tiêu dùng và ổn định kinh tế. Quan điểm này cho rằng loài người có thể "quá chậm chạp" để nhận ra nhu cầu này kịp thời, nên AI sẽ can thiệp. Trunks viết: "AI mạnh mẽ và lành tính có thể tạo kế hoạch dự phòng là UBI qua crypto để giải quyết thất nghiệp; chúng ta đang hướng tới xã hội Hậu Lao Động với nhiều thứ để khám phá hơn là làm việc." GUBA cũng đưa ra ý tưởng tương tự: AI tạo "Universal Asset Ownership" (Quyền sở hữu Tài Sản Phổ quát) qua blockchain, nơi mọi người sở hữu cổ phần AI và nhận cổ tức thay vì UBI truyền thống.

Xã Hội Post-Work (Hậu Lao Động) là một xã hội nơi lao động không còn là trung tâm, thay vào đó là "post-scarcity" (hậu khan hiếm) với tài nguyên dồi dào nhờ AI. Công việc trở thành lựa chọn tự nguyện, và cuộc sống xoay quanh học hỏi, nghệ thuật, du lịch vũ trụ hoặc xây dựng cộng đồng. Các thế hệ tương lai sẽ coi lao động bắt buộc là "hội chứng Stockholm" của quá khứ, nơi con người bị ràng buộc bởi công việc và thuế.

Ý tưởng này đề cao lợi ích kinh tế và xã hội của AI. AI tạo ra năng suất khổng lồ, giảm giá hàng hóa và loại bỏ nhu cầu lao động bắt buộc. UBI như giải pháp đảm bảo mọi người có thu nhập cơ bản (hoặc cao hơn qua UHI), duy trì thị trường tiêu dùng và ngăn suy thoái. Xã hội chuyển sang "post-scarcity", nơi nhu cầu cơ bản được đáp ứng tự động, giải phóng thời gian cho sáng tạo.

Nhà đầu tư Vinod Khosla cho rằng AI sẽ tạo đủ dư thừa để loại bỏ nhu cầu làm việc cho hầu hết mọi người; UBI là cách phân phối GDP khổng lồ. Dr Singularity cũng đồng tình khi viết: "Trong thế giới hậu ASI (sẽ xảy ra trước năm 2030), UBI tạm thời dẫn đến kinh tế nơi tài nguyên miễn phí, công việc chỉ là một lựa chọn."

Mặc dù lạc quan, quan điểm này cũng thừa nhận rủi ro: mất ý nghĩa cuộc sống khi không cần làm việc, tăng bất bình đẳng nếu AI không "lành tính", hoặc xã hội phân tầng thành "elite" sở hữu AI và phần còn lại phụ thuộc UBI. Cũng có lo ngại về "Bạo lực biểu tượng" nếu UBI chỉ là cách giới tinh hoa kiểm soát.

Demis Hassabis (Google DeepMind) cho rằng sau AGI, thách thức lớn là chia sẻ lợi ích (như Universal Basic Services - Dịch vụ Cơ bản Phổ quát), nhưng "nếu không cần làm việc, ý nghĩa cuộc sống là gì?" Codie Sanchez viết: "con người không hạnh phúc nếu không làm việc". Bài viết trên The Intellectualist phát biểu: "Chúng ta đang ở ngã ba: Hậu khan hiếm với UBI hoặc bất bình đẳng sâu sắc nếu AI bị kiểm soát bởi giới tinh hoa."

Quan điểm này là đại diện cho tầm nhìn lạc quan về tương lai AI, nơi UBI không phải là "bố thí" mà là bước đệm cho xã hội tiến bộ, với AI lành tính đóng vai trò "người gác cổng". Tuy nhiên, nó cũng cảnh báo về nhu cầu thiết kế AI đạo đức và chính sách toàn cầu để tránh kịch bản Dystopian (Phản địa đàng). Trong thực tế, các thí điểm UBI (như ở Phần Lan hoặc Mỹ) đã cho thấy lợi ích về sức khỏe và sáng tạo, nhưng quy mô lớn vẫn là thách thức. Nếu AI phát triển như dự đoán, quan điểm này có thể trở thành hiện thực trước năm 2030, thúc đẩy chúng ta suy nghĩ lại về giá trị con người ngoài lao động.

Tóm lại, những quan điểm này cho thấy UBI không chỉ là vấn đề kinh tế mà còn liên quan đến quyền lực, đạo đức và tương lai nhân loại. Chúng thú vị ở chỗ kết hợp sự lạc quan với nỗi lo sợ của con người.

Vậy, Universal Basic Income (UBI) là gì?

Universal Basic Income (UBI), hay còn gọi là Thu nhập Cơ bản Phổ quát hay Thu nhập Cơ bản Vô điều kiện, là một chương trình phúc lợi xã hội theo đó chính phủ cung cấp cho mọi công dân trưởng thành một khoản tiền mặt định kỳ cố định, không có bất kỳ điều kiện nào liên quan đến việc làm, thu nhập hiện tại hoặc tình trạng tài chính. Mục tiêu chính là giảm nghèo, tạo mạng lưới an toàn xã hội, và hỗ trợ mọi người trong bối cảnh tự động hóa và thay đổi việc làm. Nếu khoản tiền đủ để đáp ứng nhu cầu cơ bản (tại hoặc trên mức nghèo đói), nó được coi là UBI đầy đủ; nếu thấp hơn, thì là UBI một phần.

Tính đến năm 2025, chưa quốc gia nào triển khai UBI đầy đủ, nhưng một số nước như Mông Cổ và Iran từng có phiên bản một phần, cùng với nhiều dự án thí điểm. Ý tưởng này được ủng hộ bởi các nhân vật như Elon Musk, Andrew Yang và Martin Luther King Jr., vì nó có thể giảm quan liêu chính phủ và thúc đẩy việc làm tốt hơn.

Ý tưởng UBI có nguồn gốc sâu xa, có thể truy vết từ thời cổ đại và phát triển qua các thế kỷ với sự đóng góp từ nhiều nhà tư tưởng. Một số nguồn coi nguồn gốc của UBI bắt nguồn từ Athens cổ đại (khoảng thế kỷ 5 TCN), nơi doanh thu từ mỏ bạc thuộc sở hữu thành phố được dùng để cung cấp thu nhập tiền mặt nhỏ cho công dân.

Trong các xã hội săn bắt-hái lượm tiền sử, việc chia sẻ thức ăn có thể được xem như một dạng "thu nhập cơ bản" không điều kiện, dù không phải dưới dạng tiền mặt.

Thomas More trong tác phẩm Utopia (1516) mô tả một xã hội lý tưởng với phân phối tài nguyên công bằng. Martin Luther (thế kỷ 16) cũng ủng hộ ý tưởng hỗ trợ tài chính cho người nghèo. Đến năm 1797, Thomas Paine – nhà hoạt động cách mạng Mỹ – đề xuất một khoản tiền một lần cho mọi công dân trưởng thành từ thuế đất đai, coi đó là quyền thừa kế từ tài nguyên chung.

Joseph Charlier, một nhà xã hội chủ nghĩa Bỉ, đề xuất "cổ tức lãnh thổ" (territorial dividend) năm 1848, tạo thu nhập định kỳ từ tài nguyên đất đai.

Thuật ngữ "basic income" được G.D.H. Cole đặt ra năm 1935. Các nhà kinh tế như James Meade và Abba Lerner ủng hộ "cổ tức xã hội" vào những năm 1930-1940. Milton Friedman đề xuất Thuế Thu nhập Âm (Negative Income Tax) – một biến thể của UBI – vào những năm 1960 để giảm quan liêu. Ở Mỹ, các thí nghiệm NIT diễn ra trong thập niên 1960-1970, và Richard Nixon đề xuất Family Assistance Plan năm 1969 (một dạng UBI một phần). Năm 1967, Martin Luther King Jr. ủng hộ "guaranteed income" trong sách Where Do We Go from Here: Chaos or Community?. Năm 1982, Quỹ Dầu mỏ Vĩnh cửu Alaska bắt đầu trả cổ tức hàng năm cho cư dân – chương trình gần nhất với UBI.

Sang thế kỷ 21, sự quan tâm UBI tăng cao do tự động hóa và đại dịch COVID-19, với các thí điểm ở Phần Lan, Kenya, và Mỹ. Năm 2016, Thụy Sĩ trưng cầu dân ý về UBI nhưng bị từ chối. Các chiến dịch như của Andrew Yang (2020) và các chương trình như Bolsa Família ở Brazil (một dạng chuyển tiền có điều kiện) đã thúc đẩy thảo luận toàn cầu. UBI tiếp tục là chủ đề tranh luận, với ủng hộ viên từ cả phe tự do và bảo thủ.

Với sự gia tăng sa thải do AI, đặc biệt trong lĩnh vực công nghệ và văn phòng (white-collar), các cuộc thảo luận về UBI đang bùng nổ trên mạng xã hội, báo chí và các diễn đàn học thuật.

Dữ liệu về thất nghiệp toàn cầu do AI làm nóng nhu cầu UBI

Tính trên toàn cầu, 41% nhà tuyển dụng dự định giảm lực lượng lao động đến 2030 do AI (WEF Jobs Report 2025). Thất nghiệp tăng 0.5% trong giai đoạn chuyển đổi AI (Goldman Sachs). Dự báo 85 triệu việc làm bị thay thế, nhưng tạo mới 97 triệu (WEF 2020, cập nhật 2025). Tăng thất nghiệp mạnh ở lĩnh vực văn phòng, lên đến 20% (St. Louis Fed). Không quốc gia nào triển khai đầy đủ UBI; mới có các thí điểm ở Alaska (Mỹ, cổ tức dầu mỏ ~$1,600/năm), Iran (từ năm 2011, ~$40/tháng), Mông Cổ (từ năm 2010, ~$15/tháng).

Tại Mỹ, 45 triệu việc làm (45% tổng số) có nguy cơ từ AI, đặc biệt entry-level văn phòng (McKinsey & Gerald Huff Fund). AI gây cho hàng ngàn người mất việc, top 5 yếu tố thất nghiệp 2025 (CBS News). 89% công nhân lo ngại thất nghiệp (AI Disruption Report). UBI đã được thí điểm ở một số địa phương: Stockton (CA, $500/tháng, 2019-2021, mở rộng 2025); Chicago và Los Angeles (thử nghiệm cho người thất nghiệp do AI).

Tại EU, AI đang gây mất việc lớn, cần "AI Social Compact" để bảo vệ việc làm và thu nhập (EPC). 85-97 triệu việc làm thay đổi đến 2025 (WEF). Tăng thất nghiệp ở lĩnh vực hành chính và dịch vụ (LSE). UBI đã thí điểm ở Phần Lan (2017-2018, €560/tháng, kết thúc nhưng mở rộng thảo luận năm 2025); Đức và Hà Lan (thí điểm ở cấp địa phương cho người thất nghiệp vì AI). EU đang thúc đẩy UBI như giải pháp cho "bất bình đẳng lương và mất việc" (LSE Business Review).

Ở Trung Quốc, nơi robot công nghiệp làm giảm nhu cầu lao động, đặc biệt ở sản xuất (ScienceDirect), tạo khoảng trống kỹ năng lớn, thất nghiệp tăng ở lao động văn phòng (WEF Future of Jobs 2025). Thí nghiệm hiện trường cho thấy 89% công nhân lo ngại mất việc do AI (SSRN, Quảng Châu 2024-2025). Trung Quốc đang cân nhắc UBI để quản lý hậu quả AI (Basic Income Today). Nhưng chính phủ không thí điểm lớn. Còn cộng đồng mạng xứ Trung cũng rôm rả thảo luận về "cổ tức xã hội" từ lợi nhuận AI, nhưng nhấn mạnh cần tập trung phát triển lại kỹ năng - reskilling (WEF).

Ở Singapore, AI đe dọa lao động thấp lương và nước ngoài (CSIS). Thất nghiệp tăng ở vai trò lặp đi lặp lại như data entry, admin (Medium). Thảo luận sôi nổi tại NDR 2025 lo ngại mất việc làm cho giới trẻ do AI (Reddit/SingaporeRaw). Cũng có nhiều tranh cãi trái chiều về UBI trong "kinh tế AI" (Yahoo SG). Chính phủ Singapore không thí điểm chính thức; nêu quan điểm ưu tiên phát triển lại kỹ năng, nhưng người dân kêu gọi dùng UBI để tránh suy thoái (Forbes).

Ở Việt Nam, lao động không kỹ năng đối mặt thất nghiệp tăng do tự động hóa (VietnamNet). Thị trường AI có giá trị khiêm tốn $750 triệu (2024), tăng trưởng mạnh nhưng gây mất việc ở sản xuất (VNEconomy). Số người tham gia bảo hiểm thất nghiệp là 16.03 triệu người (34.18% lực lượng lao động, VSS). Chính phủ không thí điểm UBI cụ thể. Chưa có thảo luận UBI chính thức. Nhưng làn sóng UBI toàn cầu sẽ ảnh hưởng tới Việt Nam không còn xa (Bernard Marr).

Xu hướng chung cho thấy thất nghiệp do AI đang tăng nhanh (ví dụ: 911.000 việc làm Mỹ bị điều chỉnh giảm, lớn nhất lịch sử - WatcherGuru trên X).

Trước xu hướng này, ý tưởng UBI ngày càng được hỗ trợ mạnh mẽ từ các lãnh đạo AI và công nghệ. Nhiều CEO và chuyên gia AI (như Geoffrey Hinton, Dario Amodei của Anthropic, Sam Altman của OpenAI) công khai ủng hộ UBI như giải pháp cho mất việc làm do tự động hóa. Họ dự đoán AI sẽ thay thế 50% công việc entry-level, dẫn đến thất nghiệp tăng vọt, và UBI là cách phân phối lợi ích từ năng suất AI. Hinton cảnh báo AI làm trầm trọng hóa bất bình đẳng dưới chủ nghĩa tư bản, kêu gọi UBI để giảm khoảng cách; Amodei dự báo thất nghiệp 20% trong lĩnh vực văn phòng.

Tranh cãi cũng nổ ra trong giới chính trị. Phe ủng hộ (Bernie Sanders, Obama) coi UBI là "hợp đồng xã hội mới"; phe phản đối (như "AI czar" của Trump) cho rằng thanh toán tiền mặt "sẽ không xảy ra" và ưu tiên việc làm mới. Một số chính trị gia cho rằng cần cân bằng chủ nghĩa tư bản với UBI để tránh "xã hội chủ nghĩa mù quáng"; họ lo ngại lạm phát và khoảng cách toàn cầu (Mỹ $2000/tháng vs. các nước đang phát triển <$500).

Những xu hướng này cho thấy UBI đang chuyển từ ý tưởng lý thuyết sang nhu cầu cấp bách, nhưng thách thức lớn là chính trị và tài trợ.

Cơ chế tài trợ UBI

Đa số ý kiến đồng ý cơ chế tài trợ cho UBI nên từ Thuế AI/Robot và phân phối lợi nhuận. Việc tính thuế trên lợi nhuận từ AI (ví dụ: thuế tự động hóa hoặc thuế giao dịch AI) sẽ hiệu quả và hợp lý hơn việc tăng thuế thu nhập truyền thống. Điều này được coi là công bằng, vì AI tạo ra giá trị khổng lồ nhưng loại bỏ việc làm.

Một số đề xuất "Agentic AI tax" trên lương hoặc giao dịch để tài trợ UBI; thuế robot để bù đắp lương công nhân bị thay thế, với ước tính chi phí ròng chỉ 3% GDP Mỹ.

Tác động của UBI

UBI không chỉ là "cứu trợ" mà còn thúc đẩy doanh nhân, giáo dục và sức khỏe tâm thần, giúp người dân theo đuổi công việc ý nghĩa hơn thay vì "lười biếng". Các nghiên cứu thí điểm cho thấy người nhận UBI làm việc nhiều hơn và ít lạm dụng chất hơn.

Thí nghiệm cho thấy UBI tăng tham gia lao động bằng cách loại bỏ điều kiện phúc lợi; giúp trẻ em học tập tốt hơn và giảm căng thẳng tài chính.

Một số ý kiến chỉ trích UBI là công cụ của giới tinh hoa công nghệ để "xoa dịu" công chúng mà không giải quyết gốc rễ bất bình đẳng, tạo ra xã hội "lãnh chúa và nông nô" nơi chủ sở hữu AI hưởng lợi chính.

Phân tích Bourdieu cho rằng UBI từ lời kêu gọi của "giới tinh hoa AI" là hình thức bạo lực biểu tượng, ưu tiên lợi ích tư nhân hơn công bằng xã hội.

Dự báo

Nhiều dự đoán UBI sẽ cần thiết và xuất hiện từ 2028-2035, với chuyển đổi đột ngột (không dần dần) để tránh hỗn loạn. Các thí điểm ngắn hạn sẽ tăng, nhưng áp dụng rộng rãi phụ thuộc vào chính sách chính trị của từng quốc gia.

Với thất nghiệp cơ bản 8-10% trong thời kỳ AI; UBI như "cổ tức" từ lương cũ, tăng sức mua nhờ giá giảm do AI.

Một số quan điểm dự đoán UBI tạm thời dẫn đến UHI hoặc Universal Basic Services. AI có thể làm cho UBI khả thi bằng cách tăng năng suất, nhưng cần chính sách để đảm bảo phân phối công bằng.

Bài viết trên Forbes cho rằng AI không chỉ làm UBI cần thiết mà còn khả thi nhờ bước nhảy công nghệ. Towards Data Science phát biểu: Kết thúc thời đại lao động bắt buộc, UBI sẽ dẫn đến sự thịnh vượng do AI. LSE lại cho rằng UBI như hợp đồng xã hội mới cho thời đại AI, để giải quyết thất nghiệp và bất bình đẳng.

Còn theo bạn, UBI là cứu cánh hay ảo tưởng trong kỷ nguyên AI?