AI sẽ làm suy giảm kỹ năng suy nghĩ của con người?

 

Câu trả lời ngắn gọn là có thể, nhưng không phải lúc nào cũng vậy. Tác động của AI đến khả năng suy nghĩ (như phân tích, sáng tạo, giải quyết vấn đề) phụ thuộc lớn vào cách chúng ta sử dụng nó.

 

AI, đặc biệt là các mô hình ngôn ngữ lớn như ChatGPT hay Grok, có thể tạo ra ảo tưởng về sự thông minh dễ dàng, dẫn đến sự phụ thuộc và "lười biếng trí tuệ".

Khi AI giải quyết nhanh chóng các nhiệm vụ cơ bản như viết bài, tính toán hoặc tra cứu thông tin, con người ít phải tự suy nghĩ sâu. Ví dụ, một nghiên cứu từ Đại học Stanford (2023) cho thấy sinh viên sử dụng AI để tóm tắt bài đọc có xu hướng nhớ ít chi tiết hơn và kém phân tích hơn so với nhóm tự làm. Tương tự, việc dùng GPS quá nhiều đã làm giảm khả năng định hướng không gian ở não bộ (theo nghiên cứu từ University College London, 2016).

Nó cũng sinh ra hiệu ứng "bẫy nhận thức". AI thường đưa ra câu trả lời "hoàn hảo" bề mặt, khiến người dùng bỏ qua quá trình thử-sai – yếu tố cốt lõi của sáng tạo. Nhà tâm lý học Daniel Kahneman (tác giả Thinking, Fast and Slow) cảnh báo rằng sự tiện lợi này có thể làm teo mòn "hệ thống suy nghĩ chậm" (deep thinking), dẫn đến quyết định nông cạn hơn trong cuộc sống thực.

Trong môi trường làm việc, một báo cáo của McKinsey (2024) chỉ ra rằng 40% nhân viên văn phòng phụ thuộc AI cho báo cáo, dẫn đến kỹ năng viết và lập luận giảm 15-20% sau 2 năm. Ở Việt Nam, các nghiên cứu từ Bộ Giáo dục (2024) cũng lo ngại học sinh dùng AI làm bài tập sẽ kém phát triển tư duy phê phán.

 

Ngược lại, AI không phải là "kẻ thù" mà là công cụ hỗ trợ, giống như sách in hay máy tính đã từng bị sợ hãi nhưng cuối cùng thúc đẩy tiến bộ.

AI giải phóng thời gian cho suy nghĩ cao cấp. AI xử lý công việc lặp lại (như phân tích dữ liệu), giúp con người tập trung vào sáng tạo và chiến lược. Ví dụ, nghệ sĩ dùng AI để tạo ý tưởng sơ bộ, rồi tinh chỉnh bằng trí tưởng tượng – một nghiên cứu từ MIT (2023) cho thấy nhóm sử dụng AI sáng tạo ra 30% ý tưởng chất lượng cao hơn.

AI có thể cung cấp thông tin đa chiều, kích thích suy nghĩ phê phán nếu người dùng đặt câu hỏi sâu. Trong giáo dục, công cụ như Duolingo hay Khan Academy tích hợp AI đã cải thiện kỹ năng học tập ở hàng triệu người, theo báo cáo UNESCO (2024).

Các chuyên gia như Ray Kurzweil (Google) lập luận rằng AI sẽ "tăng cường trí tuệ con người" (human augmentation), tương tự cách kính hiển vi mở rộng tầm nhìn khoa học.

 

AI có thể làm suy giảm nếu chúng ta dùng nó như "người thay thế" thay vì "người hỗ trợ" – giống như cách mạng giặt ủi giải phóng thời gian cho lao động trí óc, nhưng chỉ khi biết tận dụng.

Để tránh rủi ro, hãy sử dụng có chủ đích. Luôn tự đặt câu hỏi "Tại sao?" sau khi AI trả lời.

Hãy dành thời gian cho các hoạt động không AI, như đọc sách sâu hoặc tranh luận.

Các quốc gia như EU đang thúc đẩy "AI literacy" để dạy cách dùng công nghệ mà không mất kỹ năng cốt lõi.

Tóm lại, AI không "làm suy giảm" tự động khả năng suy nghĩ của con người. Chính con người quyết định điều đó.