Vận may định hình cuộc sống của chúng ta như thế nào?

Người ta thường nói rằng vận may của bạn có thể thay đổi. Tất cả những gì bạn cần làm là nỗ lực thêm một chút. Như câu nói thường được cho là của triết gia La Mã Seneca: “Vận may là thứ xảy ra khi sự chuẩn bị gặp được cơ hội.” Một câu tục ngữ tương tự từ thế kỷ 16 cũng nhấn mạnh: “Cần cù là mẹ đẻ của vận may.” Ngay cả nhà hóa học người Pháp Louis Pasteur cũng lặp lại ý tưởng này khi tuyên bố năm 1854: “Cơ hội chỉ mỉm cười với những tâm trí đã chuẩn bị sẵn sàng.” Ngày nay, nhiều người vẫn tin rằng vận mệnh có thể được kiến tạo. Nhưng thế giới không phải lúc nào cũng vận hành như vậy. Vận may đóng một vai trò không thể kiểm soát và khó lường trong cuộc sống, điều mà chúng ta không thể hoàn toàn hóa giải chỉ bằng sự chuẩn bị hay siêng năng. Vậy tại sao chúng ta vẫn tin rằng mình có thể thay đổi vận may?  

Ảo tưởng Monte Carlo

Vào ngày 18 tháng 8 năm 1913, tại một sòng bạc ở Monte Carlo, bánh xe roulette quay và quả bóng rơi vào ô đen. Điều này không có gì lạ. Màu đỏ và đen xen kẽ trên bánh xe roulette đồng nghĩa với việc, giống như tung đồng xu, xác suất quả bóng rơi vào mỗi màu là xấp xỉ 50-50. Nhưng khi quả bóng liên tục dừng ở ô đen hết lần này đến lần khác, các con bạc đổ xô đến bàn, đặt cược vào đỏ với niềm tin rằng màu đối lập chắc chắn sẽ xuất hiện. Tin rằng mọi thứ cuối cùng sẽ cân bằng, họ tăng cược mỗi lần quả bóng rơi vào đen. Nhưng họ tiếp tục thua. Thật khó tin, quả bóng đã dừng ở ô đen tổng cộng 26 lần liên tiếp.  

“Ảo tưởng Monte Carlo”, hay còn gọi là “ảo tưởng của con bạc”, là niềm tin rằng một chuỗi vận xui nhất định phải kết thúc. Đó là suy nghĩ cho rằng có sự cân bằng trong cách vận may vận hành. Điều này giải thích tại sao những người chơi roulette lại lầm tưởng rằng một màu đã “đến hạn” sau một loạt kết quả của màu đối lập, dù xác suất vẫn là 50-50. Tuy nhiên, ảo tưởng này không chỉ giới hạn trong hành vi của các con bạc.  

Dù bằng chứng giai thoại về ảo tưởng này đã được biết đến, nhưng mãi đến vài thập kỷ gần đây, các chuyên gia mới xác nhận niềm tin của con người rằng chuỗi vận xui phải chấm dứt. Trong một nghiên cứu năm 2005, hai nhà nghiên cứu Mỹ về ra quyết định, James Sundali và Rachel Croson, đã phân tích hành vi cá cược tại các sòng bạc ở Reno, Nevada. Trong số những người đặt cược 50-50 ở roulette, họ nhận thấy rằng những người mới xem một vòng quay thường đặt cược đều giữa đỏ và đen. Tuy nhiên, khi bánh xe liên tục dừng ở đỏ (hoặc đen), cách đặt cược thay đổi đáng kể. Sau năm lần đỏ liên tiếp, 65% số cược được đặt vào đen, và sau sáu lần đỏ, tỷ lệ này tăng lên 85%. Dù vòng quay thứ sáu không hề bị ảnh hưởng bởi năm lần trước đó, người chơi vẫn đặt cược như thể nó có.  

Liên quan mật thiết đến điều này là niềm tin sai lầm rằng phân phối trong số lượng nhỏ sẽ phản ánh phân phối trong số lượng lớn. Lấy ví dụ về việc tung đồng xu. Xác suất mỗi lần tung là 50% mặt ngửa, 50% mặt sấp. Nếu tung đồng xu 10.000 lần, tỷ lệ mặt ngửa và sấp sẽ gần 50-50. Tuy nhiên, nếu chỉ tung 10 lần, kết quả có thể dễ dàng là 7 mặt ngửa và 3 mặt sấp. Dù sai lầm khi nghĩ xác suất trong trường hợp số lượng nhỏ sẽ giống số lượng lớn, chúng ta vẫn bắt gặp niềm tin này trong nhiều khía cạnh cuộc sống. Ví dụ, những cặp vợ chồng đã có nhiều con cùng giới tính có thể tin rằng họ "nợ" một đứa con khác giới và xác suất sẽ thay đổi nếu họ tiếp tục cố gắng.  

Một phần lý do chúng ta bám vào niềm tin "vận xui phải kết thúc" là do khó dung hòa sự khác biệt giữa xác suất số lớn và số nhỏ, nhưng còn một lý giải sâu xa hơn: chúng ta muốn tin thế giới này công bằng. Chúng ta khao khát sự cân bằng. Khi ai đó làm việc chăm chỉ và tuân thủ luật lệ, ta hy vọng họ sẽ được đền đáp xứng đáng; khi tội ác xảy ra, công lý chỉ được thực thi nếu hình phạt tương xứng với mức độ nghiêm trọng của tội danh. Ngược lại, nếu kẻ phạm tội không bị trừng trị, ta cảm thấy bất công đang ngự trị. Do đó, khi chứng kiến những sự kiện trái ngược với hành động trước đó của một người — như trẻ em mắc ung thư giai đoạn cuối hay thường dân thiệt mạng trong chiến tranh — thế giới dường như mất cân bằng và bất công. Bản năng trực giác của chúng ta luôn tin rằng sự mất cân bằng phải được điều chỉnh. Tiếc thay, điều này không phải lúc nào cũng khả thi.  

Ngẫu nhiên và vận may chẳng màng đến khái niệm cân bằng hay xứng đáng của con người. Trong cuộc sống, điều tồi tệ có thể xảy đến với người tốt, và điều may mắn có thể đến với kẻ xấu. Tai nạn, bệnh tật, hay vận rủi ập đến không chừa một ai. Ở góc độ này, sự ngẫu nhiên của vũ trụ hoàn toàn mù quáng trước công lý. Chúng ta có thể cố gắng khắc phục hậu quả tiêu cực của nó và biết ơn khi may mắn mỉm cười, nhưng không nên tự lừa dối bản thân rằng thế giới luôn công bằng.  

Triết gia Nicholas Rescher đã diễn đạt điều này thật sắc sảo trong tác phẩm Luck/May mắn (1995):  

"Câu hỏi cay nghiệt muôn thuở (từ kẻ bất hạnh lẫn người may mắn) là: Tại sao lại là tôi; tôi đã làm gì để xứng đáng với điều này? Mỉa mai thay, câu trả lời đúng đắn là: Chẳng có gì cả. Đơn giản chỉ là ngẫu nhiên — là vận may (hoặc rủi) bất ngờ."

Trong cuốn sách bán chạy Khi Điều Tồi Tệ Xảy Ra Với Người Tốt (1981), giáo sĩ kiêm tác giả người Mỹ Harold Kushner cố gắng lý giải việc tại sao Chúa để xảy ra nhiều bất công đến vậy. Ông cho rằng những "điều tồi tệ" về cơ bản là sự kiện ngẫu nhiên. Khi chúng xảy ra, ta có thể tìm đến Chúa để được an ủi và tiếp thêm sức mạnh. Như Jane Eisner viết về Kushner, ông tin rằng vai trò của chúng ta là "chấp nhận sự ngẫu nhiên của vũ trụ, không đổ lỗi cho Chúa hay bản thân khi bi kịch ập đến, mà tin vào lòng tốt toàn năng của Ngài như một nguồn sức mạnh nuôi dưỡng."

Sự ngẫu nhiên và cách chúng ta ứng dụng nó

Nhiều quyết định ảnh hưởng đến chúng ta chứa đựng yếu tố may rủi và ít liên quan đến năng lực cá nhân. Do đó, đôi khi việc đi tìm nguyên nhân đổ lỗi là vô nghĩa. Sự ngẫu nhiên của vũ trụ đơn giản không tuân theo logic ấy. Ở một góc độ nào đó, nhận thức này có thể giải phóng chúng ta. Thay vì mải mê truy tìm lỗi lầm hay nguyên nhân, sự ngẫu nhiên giúp ta thoát khỏi gánh nặng ấy.  

Vậy làm thế nào để tận dụng hiểu biết sâu hơn về ngẫu nhiên và may rủi? Liệu vận may có thể giúp tạo ra công bằng, cân bằng và một thế giới tốt đẹp hơn? Tôi tin là có.  

Bằng cách thừa nhận sự hiện diện của may rủi, chúng ta có thể củng cố lập luận về tầm quan trọng của sự kiên trì theo đuổi mục tiêu. Điều này khác biệt tinh tế với quan điểm của Seneca hay Pasteur — những người cho rằng chuẩn bị và làm việc chăm chỉ sẽ thay đổi vận mệnh. Như nhà xã hội học Mỹ Michael Sauder nhận xét, chúng ta thường tự trách mình vì những điều có thể do ngẫu nhiên: "Chúng ta không nhận được công việc ứng tuyển vì hồ sơ bị thất lạc, nhưng lại nghĩ mình quá tham vọng và quy kết thất bại là do không xứng đáng."  

Khi bàn về sự nghiệp trong lĩnh vực nghệ thuật và giải trí (nơi may mắn thường là điều kiện tiên quyết để thành công), nhà văn Canada Stephen Marche nhận định: "Kiên trì là cuộc vây hãm bạn được dựng lên trước cửa may mắn." Chúng ta không thể kiểm soát ngẫu nhiên, nhưng có thể tăng xác suất may mắn bằng cách tạo ra nhiều cơ hội hơn — như câu nói dân gian, "thả nhiều sắt vào lửa." Kiên trì không chỉ tăng cơ hội mà còn nâng tầm quan trọng của tài năng, đảm bảo kỹ năng được đánh giá đúng mực.  

Nhận thức và chấp nhận may rủi cũng nuôi dưỡng lòng biết ơn sâu sắc. Khi hiểu được sự ngẫu nhiên trong cuộc sống, ta không coi điều tốt đẹp là đương nhiên — ta thấu cảm tính mong manh của vận may. Càng hiểu về thế giới ngẫu nhiên, ta càng nhận ra mình dễ dàng rơi vào hoàn cảnh kém thuận lợi hơn bao giờ hết. Điều này được phản ánh qua câu "hãy đếm phúc lành của bạn", nhưng khác ở chỗ nó thừa nhận sự bấp bênh của những phúc lành ấy. Từ đó, ta phát triển sự khiêm tốn với thành tựu của bản thân và đồng cảm với nghịch cảnh của người khác. Dù không thể phủ nhận tầm quan trọng của làm việc chăm chỉ và kỹ năng, may rủi cũng đóng vai trò không kém trong việc định hình cuộc đời và thành tựu của mỗi người. Điều này dội gáo nước lạnh vào niềm tin rằng chúng ta đang sống trong một thế giới tài năng thuần túy, nơi mọi thứ đến đều là xứng đáng.  

Bằng cách thừa nhận sự hiện diện phổ biến của may rủi trong cuộc sống, chúng ta sẽ dễ dàng hơn trong việc thấu cảm với những bất hạnh của người khác. Vận xui có thể ập đến với bất kỳ ai, vào bất kỳ thời điểm nào. Việc chấp nhận sự thật này giúp ta có thể đặt mình vào vị trí của những người kém may mắn hơn, từ đó tạo nên khả năng kết nối với nhau một cách ý nghĩa và đầy cảm thông hơn. Theo cách đó, việc nhận thức về sự may rủi mang những ý nghĩa quan trọng trong việc xây dựng chính sách.

Tính ngẫu nhiên nhấn mạnh tầm quan trọng của "bảo hiểm xã hội" và một mạng lưới an sinh xã hội vững chắc. Khi chúng ta mua bảo hiểm cho nhà hay xe của mình, ta không mong đợi sẽ gặp tai nạn ngay lập tức. Thay vào đó, ta đang thừa nhận khả năng rằng có thể sẽ gặp tai nạn vào một thời điểm nào đó trong tương lai. Tương tự, một mạng lưới an sinh xã hội vững mạnh được thiết kế để bảo vệ con người khỏi những rủi ro kinh tế có thể xảy ra bất cứ lúc nào. Bằng cách hiểu được tần suất và mức độ ảnh hưởng của vận xui, chúng ta có thể làm dịu bớt và chống lại những tác động tiêu cực của nó thông qua một hệ thống các chương trình an sinh vững chắc.

Với người La Mã cổ đại, nữ thần vận mệnh Fortuna sẽ quay bánh xe số phận của mình, khiến một số người được nâng lên, còn những người khác bị hạ xuống. Những gì đi lên có thể sẽ đi xuống, và ngược lại. Bà thích thú trong việc đảo ngược số phận của con người, và sau 2.000 năm, bà vẫn đang quay bánh xe của mình. Nhiều người trong chúng ta tin rằng có thể tìm ra một logic sâu sắc nào đó để lý giải kết quả của vòng quay đó, và dự đoán nó sẽ xoay theo hướng nào. Nhưng mọi thứ không phải lúc nào cũng cân bằng. Chúng ta không phải lúc nào cũng có thể xoay chuyển vận may của mình.

Bằng cách thừa nhận và hiểu rõ hơn về sự may rủi, chúng ta có thể bắt đầu cùng nhau tồn tại tốt hơn trên hành trình cuộc sống. Chúng ta có thể bắt đầu nhìn nhận thế giới như vốn có, thay vì theo cách ta từng tưởng tượng.

- Tổng hợp các ý tưởng từ Mark R Rank, trên University of California Press